Charakterystyka autobiografii
Wspominanie i wspomnienia
Umiejętność wspominania człowiek kształtuje w okresie dzieciństwa. Małe dziecko jest już w stanie odtworzyć wspomnienia z zachowaniem ich porządku chronologicznego oraz jest zdolne grupować i klasyfikować przeżycia z przeszłości z uwzględnieniem stopnia ich siły i intensywności.70
W życiu każdego człowieka przychodzi taki moment, gdy pojawia się chęć powiedzenia o sobie i swoim życiu. Taka myśl towarzyszy człowiekowi już od setek lat. Rozwinęła się w świecie przedchrześcijańskich sztuk egzystencjonalnych. Pierwszymi, którzy utrwalili swe myśli w listach w celu autobiografii byli Seneka i Marek Aureliusz. Ta technika życia zainspirowała później także ojców kościoła: św. Augustyna, opata Abelarda oraz św. Teresę z Avila i św. Ignacego. Dzięki niej zgłębili oni istotę swego jestestwa w pełnym tego słowa znaczeniu.71
Jeżeli chciałoby się odpowiedzieć na pytanie: czym tak właściwie jest wspomnienie, to warto uzmysłowić sobie, że jest ono zazwyczaj „nieudolną imitacją wydarzeń, które istotnie miały kiedyś miejsce”. Niektóre powracające wspomnienia mają tak silny charakter, że pozostawiają trwały ślad w pamięci i wyciskają piętno na całym życiu. Dzięki nim przeżywamy chwile cudowne, zauroczenia, ale także pogrążamy się w milczeniu i zadumie, zaszywamy się w samotności lub dajemy się powieść szaleństwu. Podczas przywoływania przeszłości odkrywamy, że w ciągu życia wcieliliśmy się w różne jestestwa, one wpływały na nasze zachowanie, ale wszystkie podporządkowują się wszechmocnemu „ja”. „Ja” jest sumieniem, autorefleksją i zarazem samoświadomością jednostki, dzięki wspomnieniu zbiega się z myślą autobiograficzną stając się integralnym elementem naszej pamięci. Samo zaś przywoływanie wspomnień odbywać się musi przy zachowaniu wewnętrznego spokoju. To forma mozolnej pracy, jej sedno polega na kształtowaniu myśli autobiograficznej i zamykaniu jej w monolicie przemyślanych form. Wspominając odkrywamy, że umysł rozkoszuje się wspomnieniami, porządkuje je, ustalając prymat jednych i marginalny charakter innych, określa ich proporcje, dzieli je na rodzaje i typy.72
Przy tym wszystkim musi zostać spełniony jeden podstawowy warunek, a mianowicie, do podróży we własną przeszłość nie wolno być przymuszonym, ta potrzeba musi zostać zrealizowana dobrowolnie i w takiej formie, jak autorowi wspomnień najbardziej odpowiada.
Myśl autobiograficzna
Myśl autobiograficzna jest niczym innym, jak potrzebą opowiedzenia o sobie, która jest uporczywa i stale powracająca. Towarzyszy ona człowiekowi do końca jego życia, jednak z upływem lat może tracić na intensywności i pozostać niespełniona. Rodzi się ona niespodziewanie, a jej istota jest głęboka. Jej podstawę stanowią myśli powracające, acz nieobsesyjne, pytania, które z uwagi na niemożność ich sprecyzowania, trudno ująć we właściwą formę.
Myśl autobiograficzna to zbiór zgromadzonych w ciągu życia wspomnień, które niespodziewanie przybierają formę rozmyślań o własnym istnieniu. Jest ona obecna stale i zachęca do rozważań i medytacji. Człowiek, który jest nią owładnięty , czuje, że żył i że nadal żyje. Myśl autobiograficzna to także stan ducha, osobliwy i dość rzadki. Staje się on częścią intelektualnej sfery doświadczeń. Kiedy przeszłość przywoływana jest w sposób usystematyzowany np. codziennie, dzięki zabiegom rozważań filozoficznych, odpowiadających na pytanie (kim jestem?, kim byłem?), gwarantuje to dobre samopoczucie i stanowi o trosce o siebie.
Myśl może dotyczyć niekiedy bolesnych przeżyć, błędów życiowych, rozważań z którymi człowiek musi się pogodzić. Zatem jest ona formą sojuszu w konfrontacji z przeszłością. Przyznanie się do win i rozgrzeszenie własnych poczynań sprawia, że autor autobiografii doznaje stanu ukojenia. Towarzyszą mu również w snuciu myśli autobiograficznej intensywne uczucia z przeszłości, co sprawia, że zatraca on swój dotychczasowy charakter. Ścisła do tej pory więź z osobowością autobiografa może ulec rozluźnieniu.73
Duccio Demetrio w swej książce, wspomina także o tym, że myśl autobiograficzna determinuje rozliczne procesy poznawcze. Odtwarzanie wspomnień z przeszłości jest bowiem procesem pamięciowym i oznacza spajanie poszczególnych doświadczeń oraz ustalenie ich należytego porządku w czasie i przestrzeni. Przy tej okazji odszukuje się często sens i znaczenia wydarzeń, nad którymi snuje się refleksje. Myśl autobiograficzna szuka ogniw i łączników, przyczyn i wzajemnych zależności umożliwiających określenie znaczenia wydarzeń, które na pozór pozbawione były związku.74
Tworzenie autobiografii
Prawdziwą przyczyną tworzenia autobiografii, zarówno tej przelanej za pomocą liter na kartki pamiętnika, jak i tej wyrażonej słowem mówionym, jest zawsze chęć poznania historii własnego życia, pasja odkrywania jego przeszłości i przyszłości.75
Tworzenie autobiografii to proces, który w konsekwencji doprowadzić ma do spokoju i ukojenia, nawet jeśli przywoływane wspomnienia rodzą ból i niepokój. Jest to rodzaj zawierania paktu z samym sobą, z innymi, z życiem. Ten sojusz rodzi uczucie pełni.76
Człowiek, który tworzy autobiografię - autobiograf, jest zdrojem wiedzy, daje dostęp do pisania swojej historii, z udziałem ksiąg z bogatej wewnętrznej biblioteki, którą każdy z nas posiada wewnątrz siebie. Można w niej znaleźć różne rodzaje powieści: kryminały, przygodowe, poezje, baśnie itp. Możemy dzięki temu zredagować wiele różnych „wersji” naszej egzystencji.
Czynimy to w kilku podstawowych etapach:
Etap I - retrospekcja, odtwarzanie przeszłości
Etap II - interpretacja: przekład przeszłości na język bardziej aktualny
Etap III – wymyślanie: tworzenie postaci i wydarzeń, które choć oparte na historii życia autora, w niczym jednak nie przypominają ani przeżyć, ani osoby twórcy autobiografii.
Autobiografia poprzez przywoływanie przeszłości jest próbą spoglądania na każdy nowy dzień przez inny nieco pryzmat. Rozpamiętywanie minionego czasu oparte jest na refleksjach nad teraźniejszością, zmierza do porównania i podkreślenia zasadniczych różnic dzielących teraźniejszość od przeszłości. Zapamiętywanie tymczasem, to rozmieszczanie obrazów we właściwym kontekście, i przy tej okazji odkrywanie, że niektóre czyny, decyzje i wybory pominięte milczeniem popadają niespodzianie w zapomnienie lub wykorzystywane są przy innych okazjach.77
Wyróżnić można pięć czynników, które warunkują odtworzenie przeszłości. Duccio Demetrio pisze, że oddanie się tejże systematycznej pracy, poświęcając jej każdego dnia większą lub mniejszą ilość czasu, czytelnik stworzy coś na kształt „swojej własnej sali ćwiczeń umysłowych” lub „świątyni dumania”.Dzięki odtwarzaniu przeszłości człowiek doznaje poczucia przyjemności w obcowaniu z własną historią.
Pierwszy warunek odtwarzania przeszłości to rozbudzenie. Polega on na czerpaniu przyjemności ze wspominania. Na początku pojawiają się pomne, niewyraźne obrazy, rozproszone i pozbawione materii. Kształty i sytuacje oraz chwile tracą na intensywności, gasną i pozbawione są rytmiczności. Żaden przywołany obraz nie jest dostatecznie jaskrawy i wyrazisty. Przejście umysłu i ciała w stan rozbudzenia wiąże się z ogarnianiem myśli i zmysłów, a nade wszystko jest to stan ukojenia i brak obawy przed sięganiem pamięcią wstecz. Jest to przejaw ochoty do pracy nad autobiografią i chęci oderwania się od utrapień życia codziennego.
Drugi czynnik warunkujący powstanie autobiografii to bierne współdziałanie. Polega on na umiejętności dzielenia się z innymi własnymi przeżyciami i zdolnościami, pozbywaniu się historii znikających z otchłani zapomnienia. Opowiadanie i zaznajamianie innych z przeżytymi przygodami w życiu, dostarcza nie tylko przyjemności. Gdy brakuje nam osoby, której można by się było zwierzyć, rodzi się w nas uczucie frustracji. Gorycz spotyka osoby, które nie umieją życzyć sobie albo też nie mogą opowiadać o sobie przypadkowym osobom. Autor sugeruje założyć, że analiza i grupowe rozpamiętywanie doświadczeń, jakie niesie za sobą życie jest pewnego rodzaju dziecięcym rytuałem, który utwierdza w przekonaniu o własnej dojrzałości i jest przejawem dorosłego życia.
Trzeci czynnik - ponowne odtwarzanie treści, utrwalający przekonanie o dobroczynnym wpływie wspominania rodzi się wraz z poczuciem, że „bardzo nam na tym zależy”. Budzi się wówczas w autorze nieprzeparta chęć „zarzucenia sieci” w celu wyłowienia jak największej ilości wspomnień, czyli podobne „wciąganie w sieci” umożliwia schwytanie, połączenie i ustanowienie relacji pomiędzy zdarzeniami z przeszłości. Odkrywamy, że wspominanie podobnie, jak każdy inny rodzaj zabawy „rozwesela” nas i rozluźnia, zwłaszcza, gdy pozwalamy sobie na swobodne skojarzenia i ich werbalizację. Przenoszenie się z jednej sfery naszej psychiki do innej przyczynia się do tworzenia międzyprzestrzeni, korytarzy i kanałów, które stwarzają poczucie odbierania wielu różnorakich bodźców i ciągłego tworzenia coraz to nowych wymiarów. Autobiografia zaspakaja umysł poprzez porządkowanie i selekcję wspomnień, które dają możliwość tworzenia obrazów, form i nowych historii.
Czwarty warunek wpływający na tworzenie autobiografii to fantazjowanie.
Kreatywność jest następstwem stosowania przeróżnych praktyk, dostarcza ona mnogości wrażeń, a jej źródła stanowią ograniczenia. Pojawia się wówczas potrzeba znajomości i zastosowania odpowiednich reguł i zasad, które umożliwiają pełne wykorzystanie potencjału twórczego. Aby czerpać przyjemność z obcowania z samym sobą i posiadania poczucia „spójności” wymagane jest wykonanie dodatkowego kroku, a mianowicie zaszycie się w zaciszu, by móc „wziąć swe życie we własne ręce”. Autor zwraca uwagę na tworzenie takich przestrzeni, które umożliwią twórczą obserwację i dogłębną analizę naszego życia tak, jakby było to życie kogoś innego. Takich przestrzeni nie wystarczy tworzyć za pomocą ustnego opowiadania autobiografii, ale warto podjąć trud spisania jej.
Piąty czynnik warunkujący powstanie autobiografii to depersonalizacja.
Jest to efekt pracy umysłu i rezultat pracy autobiograficznej. Rozkoszowanie się tego typu ćwiczeniem ma naukowe i racjonalne podstawy. To zjawisko w ścisłym tego słowa znaczeniu, przejawia się w gotowości do przeprowadzenia analizy i badań (autobiograficznych oczywiście) za pomocą wyszukanych metod i instrumentów z jednoczesnym uwzględnieniem historii innych.78
Podsumowując informacje warto przytoczyć słowa Jerome Burnera: „Kończąc pracę nad autobiografią każdy powinien spróbować odpowiedzieć na pytanie, co rozumie pod pojęciem „ja”. Jest to oczywiście przedsięwzięcie skazane na niepowodzenie, ponieważ w chwili, gdy zaczynamy zgłębiać ów problem okazuje się, że granice osobowości topnieją niczym śnieg na słońcu.79
Tworzenie autobiografii jest zatem procesem, który wymaga od autora „wyjścia” z własnej roli, „stanięcia jakby obok siebie” i podsumowania oraz przeanalizowania swojego życia, tak jakby było to życie kogoś innego. Rezultatem pracy autobiograficznej pozostają tworzone w trakcie tego procesu teksty.
Aldo Giorgio Gargani wyraził na ten temat następujący pogląd: „Tworzenie tekstu dotyczącego własnego życia albo własnej rzeczywistości nie prowadzi do produkcji tekstu historycznego. Rezultatem pracy jest tekst stanowiący świadectwo obecności autora, która się w tenże tekst przeistacza. Tekst nie podlega przemianom czasowym, jest ponadczasowy. To dowód obecności, który stanowi potwierdzenie istnienia rzeczywistości obojętnej na echa przeszłości, niepodatnej na wpływ teraźniejszości i przyszłości; moja obecność to rzeczywistość, którą kształtuje historia”.80
Autobiografię cechuje możliwość „żonglowania” wymiarami – etapami życia, podczas mówienia lub opisywania ich. Dorosły opowiada o młodzieńczych zauroczeniach lub pierwszych zarobionych pieniądzach, choć już dawno nie jest tym młodym zakochanym człowiekiem, czy też niedoświadczonym pracownikiem. Dziecko, którego obrazy przywołuje z przeszłości nie jest już tym małym lecz dorosłym człowiekiem, który idealizuje na swój sposób własne dzieciństwo i zabawy tego okresu życia mimo, że na pierwszy plan wysuwają się w wspomnieniach: perfidia, sadyzm, prześladowanie itp. Opowiadanie o sobie jest zatem przeżywaniem w teraźniejszości czterech „uświęconych” wymiarów życia, które upodobniają nas do innych.
Autobiografia składa się z bezładnie rozrzuconych notatek z wspomnianych wymiarów życia. Autor gromadzi je, by móc w przyszłości zrekonstruować w całość dotychczasowe życie lub przynajmniej, by opisać niektóre jego fragmenty.81
Autobiografia zaczyna się w momencie, gdy zdajemy sobie sprawę, że żyjemy, i tu biorą początek pierwsze nieśmiało wypowiadane, niezrozumiałe refleksje. W efekcie dochodzi do dojrzałego i przemyślanego postrzegania świata.82
Lecznicze właściwości autobiografii
Ze względu na założenia postawione w mojej pracy, czyli terapeutyczne działanie rysowanej autobiografii, poszukuję we wspominaniu swego życia właściwości leczniczych.
Błędem byłoby jednak przypisywanie autobiografii funkcji środka farmakologicznego, którego zażycie miałoby wspomagać wyzwalanie się od własnej przeszłości poprzez wytworzenie dystansu w stosunku do niej.83
Przede wszystkim ogromną siłą autobiografii jest, jak to podkreśla Duccio Demetrio zdolność kształtowania na nowo ludzkiego życia – to tajemny lek i niezwykła forma terapii. Jej wagi jednak nie docenia się nawet w gronie terapeutów. Autobiografia daje możliwość zrodzenia się zupełnie nowej, obcej niekiedy postaci. Kiedy obserwujemy jej poczynania, dostrzegamy omyłki, dzielimy jej cierpienia i radość, asystujemy w chorobach, jednym słowem doznajemy wówczas rozdwojenia, wcielając się w mnogość różnych istnień.84
Proces terapeutyczny dokonuje się dzięki przywoływaniu wspomnień, następuje wówczas, gdy teraźniejszość bierze górę nad przeszłością i stopniowo dzień po dniu wzbogaca bagaż naszych doświadczeń o coraz to nowe przeżycia. Ważnym momentem jest porzucenie przeszłości i dzięki sporządzonym notatkom i pamiętnikowi przeniesienie się ku autobiografii czasu teraźniejszego, która okazuje się niezbędna, by móc czuć, że nasze życie stale trwa. Ta podróż w przeszłość jest raczej kształcącą niż służącą podsumowaniu życia. 85
Mówienie o sobie ma dobroczynny wpływ, ponieważ powala dorosłemu narratorowi czuć się w pełni autorem i bohaterem powstającej historii życia. Skłania do szczerości w stosunku do samego siebie. Prowadzi do nabrania odwagi w celu ujawnienia prawdy we wspomnieniach. Człowiek poddający się dobroczynnemu wpływowi autobiografii dochodzi do wniosku, dzięki autorefleksji, że wszelkie braki, uchybienia i niepowodzenia wynikające z niewiedzy lub z niemocy znaczą wiele więcej niźli życiowe osiągnięcia i zdobycze.86
Szczególnie ciekawy pogląd o terapeutycznym autobiografii wyraził Demetrio,mówiąc o starożytnych Grekach, którzy wypracowali sformułowanie „zajmij się samym sobą” lub pierwszych chrześcijanach rzymskich, którzy odkryli w autobiografii lekarstwo dla duszy i ciała. Z upływem czasu przekonano się, że pisanie własnych pamiętników ma silny wpływ leczniczy. Narodziło się wówczas wrażenie ukojenia i spokoju, które później chrześcijaństwo zdefiniowało jako skruchę. To uczucie porównywalne bywało z ulgą wynikającą z przyznania się do własnych błędów, stanowiło też formę przeprosin albo mgło być to doznanie czysto estetyczne lub etyczne.87
Wspomniany autor mówi też o leczniczej sile rozbudzenia, która jest czynnikiem warunkującym tworzenie autobiografii. Polega ona na stopniowym wypieraniu uczucia wyobcowania psychicznego i oddalenia emocjonalnego, co gwarantuje dobre samopoczucie. Ponowne odtwarzanie treści, które jest kolejnym warunkiem sprzyjającym autobiografii pozwala rozwinąć uczucie pełni, zaspokaja umysł nie poprzez zwykłe odwoływanie się do wspomnień, ale poprzez ich porządkowanie i selekcję, które daje możliwość tworzenia obrazów, form i nowych historii. Kolejny warunek tworzenia autobiografii – fantazjowanie pozwala zrozumieć, że istnieje możliwość „dowolnego” manipulowania naszą egzystencją. Każdy autobiograf zależnie od intencji, może ukazywać siebie w jak najgorszym świetle lub w jak najlepszym ujęciu, albo jako wyrastający ponad przeciętność.88
„Układając w całość sceny i obrazy z życia, chwile pełne zachwytów i sytuacje tragikomiczne, nagłe depresje i przygnębiające okresy załamań, zdajemy sobie sprawę, że niczym rzemieślnicy nadajemy nowy kształt temu, co wydarzyło się w przeszłości”.89
Tworzenie autobiografii, które winno być do końca formą zabawy umożliwia przezwyciężenie pewnych dręczących i budzących trwogę obsesji. Zabawie tej towarzyszy ponadto rozkoszowanie się swobodą polegająca na ukazaniu zdarzeń według własnych upodobań i kaprysów.90
Autobiografia ma leczniczy wpływ, na pełnia odwagą, dając zarazem poczucie wolności, przyjemności dzięki odtwarzaniu obrazów z przeszłości cechujących się różnorodnością i przeciwstawnymi stylami.91
Podsumowując warto zwrócić uwagę, że autobiografia stanowi rodzaj zaproszenia do spoglądania wstecz i jest zachętą do wybiegania myślami w przyszłość. Pełni zatem funkcję terapeutyczną i ubogacającą w wiedzę. Możemy dzięki niej przypatrywać się sobie z pewną dozą ironii, dystansem i przymrużeniem oka. Dzięki niej umacnia się w nas umiejętność wnikliwego przypatrywania się sobie, swojej pamięci, gestom, fizjonomii i ideom. Autobiograf może pozwolić sobie na dociekanie przyczyn zdarzeń i analizę przesłanek ludzkich poczynań. Tworzenie autobiografii koi wewnętrzną samotność, tworząc z nas bohaterów, podkreślając naszą odwagę, cza i piękno. Rodzi się pozytywny rodzaj narcyzmu, gdyż autorowi udaje się przywołać i odtworzyć swego ducha. Daje on poczucie szczęścia, ponieważ odnawia prastary rytuał oddaleń i powrotów. Dzięki niemu ani rozłąka z innymi, ani dystans w stosunku do samego siebie nie sprawiają bólu.92
Poczucie pustki i zagubienia pojawia się jednak w momencie ukończenia pisania o sobie. Jest to jedynie przerwanie wędrówki, której ponowne rozpoczęcie oznacza uzupełnianie autobiografii. Takie powracanie do pisania o sobie i życiu, staje się z czasem stale obecnym elementem. Gdy dzieło wydaje się na dzień dzisiejszy skończone, autobiograf zdaje sobie sprawę z niezwykłej siły leczniczej, płynącej z opowiadania o własnym życiu i z towarzyszącej mu myśli autobiograficznej.93
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.