Charakterystyka fazy badań
Aby zbadać i tym samym odpowiedzieć na postawione w pracy pytania (problemy) należy w dalszej kolejności przygotować procedury badań.
Wiąże się to z bardzo ważnym etapem przygotowania odpowiednich narzędzi badawczych. Procedura ta oznacza właściwe dobranie lub skonstruowanie metod badawczych, które byłyby dostosowane do sformułowanych przez badacza problemów i założeń oraz odpowiadały warunkom terenu badawczego i osobom badanym. Procedury powinny zostać w ścisłym związku z wszystkimi w/w fazami badawczymi. Dobierając lub konstruując metodę badawczą należy zwrócić uwagę czy i w jakim stopniu są charakterystyczne dla nich trzy podstawowe cechy wszelkiej skutecznej procedury badań, tj. obiektywność, rzetelność i trafność.144
Badacze nie są jednak zgodni co do kategoryzacji metod i technik. T. Pilch i T. Bauman, idąc śladem A. Kamińskiego, wyodrębnili metody i techniki. Do metod zaliczyli oni: eksperyment pedagogiczny, monografię pedagogiczną, metodę indywidualnych przypadków, metodę sondażu diagnostycznego, zaś do technik zaliczyli: obserwację, wywiad, ankietę, badanie dokumentów.145
Mieczysław Łobocki jako metodę rozumie pewien ogólny system reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu obserwacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań, skierowanych z góry na założony cel badawczy.146
Techniki badawcze określił badacz jako bliżej skonkretyzowane sposoby realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane są one metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę.147
Władysław Zaczyński148 metody badawcze określił jako sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, jako metodę zakwalifikował:
Grupę metod terenowych obejmowanych wspólnym terminem metod socjograficznych, w tym głównie:
- wywiad
- ankieta
Metoda znana pod nazwą analizy dokumentów i wytworów uczniów
Metoda obserwacji
Planując dalszą pracę postanowiłam, skorzystać z w/w metod, zaproponowanych przez W. Zaczyńskiego. W następnej kolejności przystąpię do opisu i charakterystyki wybranych metod badawczych.
Metody i techniki obserwacji
Badacz Zbigniew Zaborowski mówi o metodzie obserwacji, jako o metodzie naukowej, która jest planowanym i systematycznym spostrzeganiem ściśle określonych przedmiotów i zjawisk celem dokonania ich opisu lub charakterystyki. Odgrywa ona też ważna rolę w toku stosowania innych metod.149
M. Łobocki zwraca uwagę na to, że obserwacja jest to osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.150
Władysław Zaczyński podaje następujące rodzaje obserwacji , dzieląc je:
Ze względu na czas prowadzonej obserwacji na :
Obserwacja ciągła, która polega na celowym spostrzeganiu określonego przedmiotu lub procesu na przestrzeni dłuższego okresu czasu - na przykład wybranego ucznia przez okres całego roku.
Obserwacja próbek czasowych, która polega na planowym spostrzeganiu wybranego przedmiotu lub zdarzenia w określonym z góry krótszym odcinku czasu - na przykład ucznia na początku roku szkolnego i na końcu roku szkolnego lub w wybrane dni tygodnia.151
Przeprowadzona przeze mnie obserwacja nosić będzie cechy obserwacji próbek czasowych a odcinkiem czasowym będą wybrane dni, w których spotykać się będę
i rozmawiać z Moniką. Przeprowadzona przeze mnie obserwacja będzie również częściową, czyli dostarczy tylko wycinek rzeczywistości zaobserwowany podczas rozmowy z dziewczyną.
W przeprowadzeniu badań wybraną metodą pomocne są techniki. Traktuje się je często jako składniki metody. Warto jednak podkreślić różnice poglądów w kwestii definiowania obserwacji jako metody lub techniki.
Badacze T. Pilch i T. Bauman są bowiem zdania, że obserwacja jest techniką a nie metodą, dlatego arkusz obserwacji, karty obserwacji, dzienniki obserwacji określają, jako narzędzia obserwacji.152
Inny badacz W. Zaczyński te same w/w pojęcia określa jako techniki obserwacji.
W tej kwestii przychylam się do podziału zasugerowanego przez T. Pilch i T. Bauman. W mojej pracy zastosuję mapę kontekstu, która jest graficznym zapisem zaobserwowanych czynności, spostrzeżeń i faktów. Mapa zostanie sporządzona na podstawie narzędzia obserwacji - arkusza.
Prowadzenie arkusza obserwacji lub innej formy zapisu spostrzeżeń badacza, wynika z ulotności i niedokładności ludzkiej pamięci. Dzięki systematycznemu zapisywaniu obserwowanych faktów i związanych z nimi refleksji, badacz ma po ukończeniu obserwacji gotowy materiał, który może przeanalizować. Terminy używane w notatkach z obserwacji powinny być jasne i operatywnie zdefiniowane, to znaczy takie, które są jednoznaczne i nie ma wątpliwości co do ich znaczenia, dopuszczające w minimalnym stopniu różnorodną interpretację. Dodatkowo każda nota z obserwacji musi zawierać oznakowanie przedmiotu obserwowanego.153
W przypadku moich obserwacji jest to podmiot – Monika, szczególną uwagę będę zwracać na zachowanie i wygląd zewnętrzny badanej w danej sytuacji rozmowy.
Wskazówki do prowadzenia arkusza obserwacji podają w swojej książce „Zasady badań pedagogicznych” T. Pilch i T. Bauman, wspominając, że jest on drogowskazem, co należy obserwować i wziąć pod uwagę. Kolejność wypełniania poszczególnych pozycji arkusza jest dowolna i zależy od toku obserwacji. Stopień szczegółowości wypełniania poszczególnych pozycji zależy od możliwości stwierdzenia określonych cech ucznia.154
Szczególnie przydatna dla mojej pracy wydaje mi się mapa kontekstu badania:
rodzaj niehierarchicznej sieci i stanowiący ramę pojęciową dla graficznego przedstawienia opracowanego zjawiska. Jej szczególną zaletą jest możliwość pokazania w formie graficznej wzajemnych relacji i powiązań międzyludzkich. Badacz, który chce lepiej zrozumieć wypowiedzi badanego powinien stworzyć „mapę kontekstu”. Dzięki temu ukaże relacje i związki z osobami, o których mówi. Pojęcia lub osoby znajdujące się na mapie są przez badacza wyodrębnione z transkrypcji wywiadów, dyskusji, rozmów, obserwacji itp.
Niezwykle korzystne jest tworzenie mapy kontekstowej każdego badania. Pozwala to zebrać informacje dotyczące całokształtu badania i ułatwić późniejszą analizę materiałów (szczególnie wówczas, gdy badanych jest kilka czy kilkanaście osób bądź sytuacji).155
Metody i techniki wywiadu
Trudno byłoby w mojej pracy, przy tak sformułowanym jej celu i założeniach pominąć metodę wywiadu, która daje możliwości nawiązania bliższego kontaktu
z badanym i zbudowania relacji szczerości oraz zaufania.
Jak pisze Władysław Zaczyński cytując pogląd H. Radlińskiej wywiad jest metodą zdobywania informacji przez bezpośrednie stawianie pytań tym wybranym osobom, które mogą nam udzielić pewnej sumy wiadomości .156
Jest to metoda stosowana szeroko przez specjalistów wielu różnych dziedzin również pedagogiki. Wywiad polega na obustronnej relacji dwóch osób – badacza(B) i pytanego(P). Bezpośrednią styczność B<-> P można traktować jako zaletę tej metody, ale również i wadę. Zaletą jest niewątpliwie to, że badacz może działać motywująco na osobę badaną i tym samym uzyskać informacje rzetelne na wszystkie pytania, może również udzielić dodatkowych pytań, które pozwolą badanemu zrozumieć dokładniej sens pytania lub zdania, badacz może także orzekać o szczerości wypowiedzi dzięki możliwości obserwacji zachowania osoby pytanej. Podstawowym warunkiem aby zastosować wywiad jest zbudowanie przez badacza atmosfery zaufania i dyskrecji, zwłaszcza jeżeli pytania będą dotyczyć spraw osobistych. Jest to warunek konieczny do powodzenia tej metody.
W. Zaczyński wymienia następujące warianty wywiadu:
Wywiad w postaci swobodnej (kliniczny) - określany jest w swojej treści przez cel badawczych, nie ma z góry przygotowanego planu rozmowy, materiał faktograficzny tworzy nie tylko treść odpowiedzi, ale również cała sytuacja, w jakiej przebiega rozmowa.
Wywiad jako rozmowa naprowadzona przez badacza na problemy, które ogólnie zostały uprzednio sformułowane, ale nie przybrały ostatecznej formy pytań do zadawania osobom badanym.
Wywiad jako rozmowa kierowana wyróżnia się tym, że badacz ma listę dosłownie sformułowanych pytań, które cytuje tyko badanym osobom. Posługuje się kwestionariuszem wywiadu, na który nanosi wypowiedzi współrozmówców.157
Główne typy wywiadów jakie wyróżniają T. Pilch i T. Bauman:
Wywiad skategoryzowany – ściśle określa kolejność i brzmienie stawianych pytań. Zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych.
Wywiad nieskategoryzowany – daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmienianiu ich kolejności a nawet pogłębiania zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych.
Ze względu na sposób prowadzenia wywiadu wyróżniamy:
Wywiad jawny – jest to rozmowa, w której badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu (wywiad ten musi być skategoryzowany).
Wywiad ukryty – stosowany jest wówczas, gdy przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe lub jeśli rola społeczna badanego w danej zbiorowości określa ściśle jego opinie lub postawy,które niekiedy mogą być różne od osobistych. Badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy. Jest to luźna rozmowa, którą badacz usiłuje stosownie ukierunkować by uzyskać interesujące go dane.
Wywiad jawny nieformalny (ukryty formalny) - badany orientuje się w fakcie prowadzenia z nim wywiadu, nie jest jednak poinformowany o właściwym jego przedmiocie. Korzystanie z niego wymaga sprawności pamięciowej i zręcznego posługiwania się pytaniami rozpoznawczymi. Ze względu na liczbę osób biorących jednorazowo udział w wywiadzie rozróżniamy:
Wywiad zbiorowy - stosowany do poznania opinii lub faktów dotyczących jednorodnej grupy. Uzyskujemy dzięki niemu wiedzę obszerną i w miarę wszechstronną. Wywiadowi takiemu towarzyszą niestety często emocje: skrępowanie obecnością innych, psychoza zbiorowa.
Wywiad indywidualny – stanowi odwrotność zbiorowego.158
Szczególnie dużo miejsca w swojej książce „Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe.” poświęcają autorzy T. Pilch i T. Bauman, opisowi cech wywiadu otwartego, pogłębionego (wywiadu narracyjnego, historii mówionej). Idea tego wywiadu ma swoje źródło w założeniach hermeneutyki, zgodnie z którymi rozumienie ludzkiego działania i życia jest możliwe dzięki procesom interpretacji dokonywanych z pozycji analizującej własne działania (życie) jednostki. Badany podczas snucia własnej opowieści może interpretować swoje działania, nadawać im sens w perspektywie wcześniejszych i aktualnych doświadczeń. Otwarty wywiad jest długą rozmową, rozciągającą się niekiedy na kilka spotkań. Jest to wywiad jakościowy, dlatego zazwyczaj nie stosuje się kwestionariusza, szczegółowych pytań, nie ma też porządku ich zadawania. Badacz nie ukierunkowuje wypowiedzi badanego, nie dysponuje gotową siatką pojęć, którą badany wypełnia, nie sąduje go lecz słucha co ma do powiedzenia. Pytania nie traktowane są jako uszczegóławianie tego, czego badacz chce się dowiedzieć, lecz jako zaproszenie do rozmowy, przejaw zainteresowania wypowiedzią, związane są z narracją badanego, dotyczą tego o czym mówi. Bardzo ważnym czynnikiem, który musi towarzyszyć takiemu badaniu jest zaufanie. Język jakim posługuje się badacz powinien być dostosowany do możliwości werbalnych badanego, tak by nie wytworzyły się bariery językowe. Badacz jest pasywny w wywiadzie, natomiast badany aktywny. Asymetria ta pozwala badanemu samodzielnie konstruować swoje wypowiedzi, określić obszary i stopień „głębokości” własnej narracji.159
Zastosowany w mojej pracy wywiad autobiograficzno – narracyjny postanowiłam oprzeć o rysunki badanej, które powstawały w formie pamiętnika. Decydując się na niego wzięłam pod uwagę podmiot i cel pracy oraz jej problematykę. Uznałam, że informacje, które mogłabym zdobyć poprzez taki rodzaj rozmowy będą pełniejsze, gdy powstaną w oparciu o prace plastyczne.
Tego rodzaju wywiad charakteryzuje się bowiem kompatybilnością i możliwością dopasowany do metod obserwacji oraz analizy rysunków.
Badacze T. Pilch i T. Bauman scharakteryzowali ten wywiad w następujący sposób: pozwala on uchwycić proces rozwoju i kształtowania się jednostek oraz genezę zjawisk. Jego efektem jest pewna historia życia, bądź jego fragment. Zebrane dzięki niemu dane są usytuowane w czasie, który jest ważnym elementem narracji pozwalającym zarejestrować badaczowi zachodzące zmiany lub ich brak. Podobnie jak wywiad pogłębiony, skłania dzięki ustnemu opowiadaniu o własnych losach do refleksji nad przeszłością, która dokonuje się w kontekście ich wszystkich dotychczasowych doświadczeń. Nie jest on prostym wspominaniem, ale raczej nadawaniem znaczeń własnej przeszłości.
Wyróżniamy sześć faz jego przebiegu:
Faza głównego opowiadania (najważniejszego) – to rekonstrukcja przebiegu życia, lub wypowiedź dotycząca sformułowanego pytania. Badacz nie włącza się do rozmowy
Faza objaśnień – informowanie rozmówcy o istocie i funkcjach wywiadu narracyjnego
Faza wprowadzenia – przybiera postać „pytania opowiadającego” czyli jest krótką historią uświadamiająca badanemu ważność jego opowieści, dodatkowe jej zadanie to zachęta do opowiadania.
Badacz jedynie słucha, formułuje ewentualnie pytania, zdania zachęcające rozmówcę do snucia dalszej opowieści.
Badacz formułuje pytania:
wewnętrzne - dotyczące bezpośrednio opowieści, odnoszące się do któregoś z poruszonych w rozmowie wątków, które zaintrygowały badacza,
zewnętrzne – dotyczące zagadnień nie poruszanych przez badanego, pytające o nowe wątki, których zabrakło w toku narracji.
Fazy uzupełnień i bilansu tego co zostało powiedziane - to miejsce na wyjaśnienie wszelkich problemów, które nasunęły się badaczowi oraz możliwość nawiązania dialogu z badanym.
Faza ostatnia – może przyjąć formę samodzielną, nazywaną wywiadem w oparciu o dyspozycje, wyróżnia się w nim dwie części:
a) obowiązkowa - podobne pytania zadawane są wszystkim badanym aby z odpowiedzi na nie można było utworzyć mapę kontekstową każdego z wywiadów,
b) dowolna – zadaje się wówczas pytania dotyczące zagadnień, które pojawiły się podczas rozmowy, o które badacz chciałby poszerzyć informacje.160
Podsumowując: wywiad, który mam zamiar zastosować w trakcie moich badań będzie wywiadem – rozmową autobiograficzno - narracyjną w oparciu o rysunki badanej. Pominę jednak ostatnią, obowiązkową fazę dlatego, że podmiotem moich badań nie jest grupa a jedna osoba – Monika. Sądzę, że w takiej formie zastosowany przeze mnie wywiad będzie kompatybilny z metodą analizy dokumentów.
Metody i techniki analizy dokumentów
Kolejną ostatnią metodą jaką będę się posługiwać w czasie badań będzie metoda analizy dokumentów, która stanowi jedno z ważnych źródeł informacji o podmiocie moich badań. Jej zastosowanie wynika logicznie z hipotezy i ich celu.
Mieczysław Łobocki określa dokumenty, jako wytwory i działania dzieci i młodzieży np. rysunki, wypracowania szkolne, dzienniki, listy. Są to bardziej lub mniej gotowe produkty, które mogą zawierać pewne informacje o osobowości dzieci i młodzieży lub środowisku społecznym szkoły. Wbrew potocznemu rozumieniu dokumentu, jako tekstu „urzędowego”, dokumenty jakimi posługuje się badacz to wszystkie wytwory działania ludzkiego, bądź to w postaci werbalnej lub niewerbalnej będące źródłem poznania interesującego go problemu, jak i podstawą ich rozwiązania. Dokumenty klasyfikujemy ze względu na formę (werbalną lub niewerbalną) :
dokumenty pisane (werbalne)
protokoły i sprawozdania
opinie i świadectwa (orzeczenia)
szkolne i domowe, pisemne prace uczniów
artykuły prasowe o szkole i młodzieży
dokumenty cyfrowe
statystyki centralne
statystyki lokalne
opracowania statystyczne i liczbowe
dokumenty obrazowe – dźwiękowe
rysunki
prace konstrukcyjne
utrwalone technicznie słowa i obrazy
filmy, fotografie, przezrocza
Klasyfikacja dokumentów obrazowo – dźwiękowych ze względu na pochodzenie:
dokumenty zastane – są to wszystkie te wytwory działania jednostki, które zostały wykonane z jej własnej inicjatywy lub w ramach normalnych zajęć programowych bez intencji badawczych. W celach naukowych wykorzystane zostały przypadkowo,
dokumenty intencjonalne – obejmują wszystkie wytwory działań, które powstały z zamiarem poddania ich analizie naukowej. Zamiar taki znany jest także bliżej osobom badanym. Są nimi wypracowania na tematy ważne z punktu widzenia naukowego oraz rysunki dziecięce i dzienniki (pamiętniki młodzieży)161
W mojej pracy badaniom i analizie dokumentów w postaci rysunków, towarzyszy wypowiedź autora na ich temat, która jest jej podstawą.
Według T. Pilcha i T. Bauman badanie dokumentów i materiałów jest techniką służącą również do poznania biografii jednostki i opinii wyrażanych w dokumentach. Metoda ta rzadko występuje samodzielnie w roli instrumentu naukowego poznania. Proponowana przez badaczy klasyfikacja dokumentów cytowana jest za Stefanem Szostkiewiczem i tak wyróżniamy dokumenty kronikarskie i opiniodawcze.
Pierwsze to materiały statystyczne, obrazujące określone sytuacje i dokumentujące fakty i działania. To dokumentacja instytucji dotycząca historii, personali, działalności merytorycznej, są to również dzienniki zajęć, plany pracy. Materiał ten wyróżnia się rzetelnością, wiarygodnością oraz daje możliwości porównawcze.
Drugi rodzaj dokumentów to wszelkie osobiste materiały, powstałe bez udziału badającego lub jako czynnik inspirujący. Są to: listy, pamiętniki, wypracowania, wypowiedzi na piśmie na określony temat. Rola badacza w tym przypadku jest niewielka, gdyż ogranicza się tylko do podsunięcia tematu rozważań. Podkreśla się jednak szczególna rolę tego typu dokumentów dla poznania przeżyć młodzieży, reakcji i postaw dzieci w określonych sytuacjach oraz ich bardzo bezpośrednich opinii o rzeczywistości. 162
Aby uzyskać informacje zakodowane w dokumentach należy posłużyć się technikami ich analizy. Mieczysław Łobocki wyróżnia następujące techniki analizy dokumentów, dzieląc je na klasyczne i nowoczesne.
Klasyczne techniki analizy dokumentów:
opierają się na zasadach obowiązujących od dawna – analiza historyczna i literacka, przy której dokonuje się próby interpretacji danych w świetle analizy jakościowej,
szuka się w dokumencie odzwierciedlenia indywidualnych właściwości charakterystycznych dla wytworu i jego twórcy. Polega się przy tym na własnej intuicji i wyczuciu.163
Cytując M. Duvergera w obrębie w/w techniki wyróżnia się dwie nijako ich płaszczyzny: analizę wewnętrzną i zewnętrzną dokumentów.
analiza wewnętrzna
dokładne poznanie treści dokumentów, właściwe ich rozumienia i wyjaśnienie
wyodrębnienie z kontekstu składników pierwszoplanowych, myśli przewodnich
i więzi między nimi
analiza zewnętrzna
stanowi uzupełnienie analizy wewnętrznej
polega na ustaleniu czasu, warunków i okoliczności, w jakich powstał badany dokument oraz na jego identyfikacji z autorem i adresatem lub wpływu, jaki wywarł na bieg określonych wydarzeń.
Nowoczesna technika analizy dokumentów
polegająca na ilościowej analizie dokumentów
ilościowy opis nie oznacza wyłącznie używania liczb i procentów, dopuszcza się również stosowanie określeń „zawsze”, „często”, „rzadko”
określa się przy takiej analizie dokładny zakres materiału oraz główne kategorie będące przedmiotem analizy
dzięki ilościowemu przedstawieniu zawartych w dokumentach danych – takie techniki analizy są bezsprzecznie bardziej obiektywne niż techniki klasyczne.164
Analizom klasycznym przeciwstawia się analizę ilościową dokumentów, w której mierzy się częstotliwość pojawiania się określonych terminów, wyrażeń, rozwiązań, błędów. Nie można zaprzeczyć, że taka metoda analizy dokumentów jest bardziej obiektywna, ale jednocześnie mechaniczna i sztuczna.165
Rozróżnia się ponadto analizę treściową i formalną, pedagogiczną i psychologiczną, diagnostyczną i rozwojową, indywidualną oraz grupową.
Pozwolę sobie tylko na opisanie interesującego mnie rodzaju:
analiza treściowa
wiąże się z interpretacją treści zawartych w dokumentach
odpowiada na pytania: co chciał przedstawić autor danego dokumentu, jakie wyraził w nim treści, o czym mogą one świadczyć, na czym polega ich oryginalność
analiza indywidualna
dotyczy problemów badawczych w odniesieniu do poszczególnych jednostek, jako autorów czy wykonawców analizowanych dokumentów.166
Biorąc pod uwagę wymienione powyżej rodzaje dokumentów oraz klasyfikację ich analiz, postanowiłam w swojej pracy posłużyć się dokumentami obrazowo dźwiękowymi, a dokładniej rysunkami Moniki. Nie będą to jednak rysunki dowolne, lecz na zasugerowany temat, pełniące funkcję pamiętnika, dlatego noszące cechy dokumentu intencjonalnego o charakterze opiniodawczym. Dodatkowo analizie poddane zostaną dokumenty – wypowiedzi na piśmie badanej, będące odpowiedziami i rozwiązaniami zabaw autobiograficznych, przeprowadzonych przeze mnie na podstawie książki „Zabawa na tle życia” autorstwa Duccio Demetrio. Analizować będę również udostępniony mi przez szkołę dokument tj. wywiad środowiskowy, który klasyfikuje się, jako dokument pisany, kronikarski. Wszystkie dokumenty poddam analizie klasycznej, indywidualnej, wewnętrznej i zewnętrznej (w przypadku rysunków) oraz treściowej. Moje próby analizy mogą też nosić cechy analizy psychologicznej.
Dla potrzeb pracy postanowiłam zastosować autorską metodę, opracowaną na bazie w/w metod i technik, którą nazwałam autobiograficznym wywiadem narracyjnym w oparciu o rysunki badanej osoby i kontekst, w jakim powstały oraz, w jakim toczył się wywiad. Zdecydowałam się na ścisłe uzależnienie zastosowania jednej metody w oparciu o drugą, i tak nie istniałby wywiad autobiograficzno – narracyjny, gdyby nie analiza rysunków badanej Moniki.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.